49 José Guadalupe Díaz Gómez Ku yë yëknajää’wën ja’ yë’ë, jam yë’ë mää tyunyë jyatyë, mää yëktsëënë yëktanë (Díaz, 2006) nayte’n säm yë ayuujkwënmää’ny wyä’äny, yë ëxpëjkën kyëja’pijkpy yë jää’y yë’, tattëjkëyëp, ku ja jää’y ttsëënë ttanë ja tsojkën, tjäwë ja nay’ejxkäppë ja nakyuppëkë ja namyëpëkkë, yëkjamyëtaty yëkwëntsë’ëkë, ku jyaa’aty mëti’ yëkmëjkpëkkëyëp mää tsyëënë tyanë, ku jam jaty ja awä’äts’äjtën jëts tmëwejt tmëkajt ja nyëë’ ja tyuu’…jëts kë’m t’ejxt tpäät jotkujk mëti’ memp këtäkp (cea-uiia, 2008) Ku yë wenmää’ny njääkyukka’ant, mëti’ yë isia kyajpxpy ja’ yë’ mää nyawejtsëyë ja nääjx käjp mëët ja ëxpëjktääjk, mää ja mëj ëxpëjkpë nyatyaputëkkëyë ja kunääjx ja wyejën kyajën. Yä’ät mëj ëxpëjktääjk jam yë tsyoo’ntä’äky mëët ja Servicios del Pueblo Mixe A. C. (ser a. c.) jamyëp ee’pxmakmäjkts jumëjtëyëp ja ëxpëjkën wënmää’ny mëët ja ääw ayuujk tmëmay tmëtäjy. Jam myäjk jumëjtëp, ojts mëët nyapikëyë ja Sistema Universitario Jesuita, wënets jate’n ojts ja ëxpikyjää’y yëk’awäämuktë, jëts t’ejxtët tko’otët ja ayuujk tsënää’yën, ttanëpëktääkëtët tii mëj ëxpëjktääjk mupäät jatya’a tuu’wetsp ayuujkäjpjëëty. Kyëmajtsk jumëjt jate’n ojts tkäjpxkëtä’äktë ja jotmay: Ku y’ity ja ayoo’n jujkyäjtën ka’ap ëy tsuj ka tsënää’yën nyaxy, tsep ja nëë-tuu’ mää tu’uk tu’uk ja nääjx-käjp, ka’ap tuknäx pyääty mëti’ ja käjp tyajujkyäjtp jam ja’ pën myëët kyamëët, tëkäjts’atëtsp ja tukmëku’uk’äjtën tukjää’y’äjtën, tëëkëyatëtsp ja ayuujkjää’y’äjtën, ka’ap ja ëxpëjktääjk nyëë’witsy tyuu’witsy yëkxon. Patskëjxpts yë isia ojts tsyoo’ntä’äky ëxkatsp käjp jam 2006. Majtsk ja ëxpëjkën yë isia ojts wyëxujkjumëjtëp tnëpëktääkë, myëtu’uk mää ja käjpxën matyääjkën yëknë’ëxpëkë mëti’ käjp mëtunp, ja mää yëktanëpëktääkët ja kumää’yën wëntsëjkën mëët ja nääjx käjp. Jëts xyem myaktäxkjumëjtëp tyëktsoo’ntä’äky jatu’uk, ja ëxpëjkën nëjum ja nääjx-käjp ja wyejën kyajën, ojts yëknëwënmayë ja ta’ëxpëjkpajt ku ja ëxpëjktääjk tyuu’yë’ëty tyuu’päätt mëët ja nääjx-käjp. Jate’nts jap kyojpktany mëti’ mëpäät yëkkutyu’mp ku ja ëxpëjkën wënmää’ny yëk’ejxä’äkt yëkpëktä´äkt, ja nawyejtsoowë mëët ja käjp, ja nääxwii’nyäjtën naywyëntsë’ëkë, ja ëxpëjkën ja wejën kajën mëti yëktsënaapy. Yä’ät mëj ëxpëjktääjk nënyapyääjtëp mëët ja ëxpëjkën wënmää’nkyojpk mëti’ tuujnëp jäjtëp mää te’n jam kya’ëyë, mää ja tyunkpääty ja mäjää’y ja tsyënää’yën mëti’ të yëk’ejxnë yëktunë, jëts mää ja ëxpëjkën tmemay tmëtajy sutso yëkmëwejt yëkmëkajt mëëti’, määte’n jam kya’ëyë (Díaz, 2006). Ja’ yë isia tyunpy, jëts ja unä’äktëjk tpaattët t’ejxtët ja mëj ëxpëjktääjk, tjaak yëktuu’yë’ëtyët y’ëxpëjkën, waanëm ja ayuujkjää’ytyë jëts naytë’n ja më’ayuujkjää’y. pats ojts yëknëwënmayë ku ayuujk käjp jëëjty yëkojt yë ëxpëjktääjk, mää mye’entët jyä’ättët ja unä’äktë may ääw may ayuujk. Yë isia, awënkujk ëxpëjktääjk yë’ë, mää nayte’n ojts yëknëwënmayë ku ja unä’äk ka’ ta’ayo’otët ja kyaaky ja tyojkx pats yë ëxpëjktääjk të tanëppääty ja kaatyääjk, nayte’n ku ja meeny y’ity kya’ity mupäät wajnjaty tkuju’utyët ja y’ëxpëjkën u nayte’n tunk këjxp. Jate’n ja isia tja tuny ja tyunk, jëts ja unä’äk ka’ tyëktuu’tuktët tsyowkëjxp yë ëxpëjkën, ka’te’n jyäjtknë, säm ja Marcela Santiago wyä’äny: Ka’ap ëjts ja nteety ntääk meeny kyëjxp xputëkkë, mëjnë ëjts ja ntääk, kë’m ja iiy nyay’atunëyë. Tu’ujts na’ap ja. Namyëtapyääjtëp ëjts, jamë nnijkxy tunpë wäjkwemp, tu’uk’akuky xyëëw apiky ntuny jëts jatu’uk tsuutëkë, jate’nts ëjts ja nmeeny npääty mëti’ ja nkë’ëk ja nwet, ja npëktä’äky ja nta’ëxpëjkpajt ntajuupy, mëti’ tyim tsyojkëp kujkpjumëjt. Jëts ja ntëjk akujuu’ny tu’uk ëjts ja fundación xmë’ëy putëjkën.
RkJQdWJsaXNoZXIy MTY4MjU3