50 Otoño 2014 Nayte’n yë ëxpëjkpë tnëmatyä’äktë jatu’uk ja jotmay ku yää y’ettë isia, ku ja tyeety tyääk tnëtsoo’ntututë, ku wëntëkatsy ja ëxpëjkën tyuu’yë’ëy, jëts aa’ats wënkuwojpëp ja ëxpëjpë nayjaayëts tmëwijy tmëkejy ja tsyënää’yën. Ja ka’tëjkmukkë tsënää’yën. Ja unä’äk pën ëxpëjktëjp isia, jam tsyoontë Veracruz, Nayarit, Chiapas, Puebla jëts ja wäjkwempët kawënääk käjp, ja kukäjpën unä’äk ëxpëjkpëtë nëwaanëtë, jëts tëki’pxymyajkmajtsk käjp apiky tsyoontë. Maytsën ja unä’äk yää tsyëënëtë ka’ mëët ja tyeety tyääk, säm ja Marcela Santiago wyä’äny: Kuyëp ojts yää nminy jam myajtsk jumëjtëp, majtsk oojknëm n’ats ëtsy jam nkäjpkëjxp, ku ëëts natynëpoo’kxë yë ëxpëjkën metunpë ëjts nijkxy, nayte’n ka’ nyëpetsëmë jä’ku tsowë ja pujxkujuu’nyë. Ku ja tyeety tyääk tnëtsoo’ntu’utë. Ku ja ëxpëjkpë natyu’uk jya tsëënëtë, jate’n nyayjäwëyëtë ku ja myëku’uktëjk tka’mëjpëktä’ätë pënë ëxpëjktëp, säm ja Marcela Santiago tnëkajpxy: Jamë nëmakooxk nmeka’axtë, jëts nyëtu’uk tkamëpëktë ku ëjts n’ëxpiky. Jate’n ja tjäwëtë nukoo nyëkwëntëkëy ja xëëw ja et, pë pats jate’n wyä’äntë ka’ap ja nëtu’ukën të y’ëxpëktë. Nja’ats ayoojëp ëjts ku nkë’m mëku’uk ka’ xmëpëktë, jëts ja wenkjää’y ne’ekë xkupëktë ëk xputëkëtë. Ku wëntëkatsy ja ëxpëjkën tyuu’yë’ëy. Yë ëxpëjkën isia, tëkäjtsyën yë’ë ja may kyäjp may ääw nyëwënmää’ny, pats ja ëxpëjkën jate’n tyuu’yë’ëy, jam ja yëk’ëxpëjkpë pën jayë käjpkijxy tsëënaatyëp jëts mëët ja ëxpëjkpë tyunë jaayë, jats ja yëk’ëxpëjkpë pën’ats mentëp wënpo’o. Jam ja expëjkpajt mëti’ nëxëëpayë’ëy ee’pxmajkmajtsk jëts jatu’uk wëxijkxy tuktujk. Ja Sistema Universitario Jesuita pyëktakpy ja yëk’ëxpëjkpë jëts nayte’n ja wenkpë ëxpëjktääjk yëk’amëtëy may’äjtkëjxp ja yëk’ëxpëjkpë. Yë ëxpëjkën mëti’ wënpo’o jantsy may ja ääw wënmää’ny tjamëëtë, jëts ku jap jyaatuu’yë’ëy ja ejxën koo’wën internetjëtypy ëë tsyëppë, jaayë kajaayë tyuny yë internet, ka’ap jatyë ja yëk’ëxpëjkpë tyëkwënpettë ja tunk mää jeexyë të tkäjpxputëkkë, jëts waanë ku ja yëkëxpëjkpë jate’n ya’ats a mentë [jam yä’ät 21 mayë po’o ja ëxpëkpë tmatyäkpëtsëmtë]. Ja wëntëkatsy kukäjp jujkyäjtën. Jap ëxpëjkpajtjëtypy yëknä’ana’mp jap ku yë ääw ayuujk yëkëxpëkt maktaxkpat. Ku ojts tsyoo’ntä’äky yë isia, yë Ayuuk’ääw ja’ayë ijty yëknë’ëxpëjkëp yëkjä’äy yëkjë’ëtsy. Ku të myayë’atëtsnëtë yë ëxpëjkpë, të myenëtë may kyäjp may ääw, pats nayte’n të tsyoo’ntä’äky mää yëknë’ëxpëkët yë maykyäjp ääw wënmää’ny, ja ëxpëjkpë pën ijty nukoo atsootëp ja’akëjxp ku ja nyääjx ja kyäjp ayuuk’etjëëjty ayuujkjää’yëk ja’atë, kuwänëts ja të nyay’ejxkapyëtë kutam wenk käjp wenk ayuujk. Ku ëjts ojts njä’äty yää isia, jate’n ëjts wënaty njäwë kumë namay yë ayuujktë, pats ja ayuujk’ääw ja’ayë yëktuk’ejxt pën ayuujktë. Tëts nayte’n nyë’awä’ätsy ja wenk ayuuk ja nyë’ëxpëjkën ejxëm ja ombeyiüts. Njanajää’wëp ëjts ku jaa may’ääw ka’ats wënats nmatëynyëm sää yëkkajpxy, nayë isia ëjts ja të xukmëwijy jëts n’ejxkajpnë ku nayte’n ja may’ääw xyëkkäjp kaxi’ikyën wëne’n atëm n’ayuujk kajp’äjtyëntë [Ajejandra Rangel Cuellar, ja ëxpëjkën nyë’ëxpëjkëp myemaktäxk pat]. Ja’ats wënkuwojpëp nayjaayëts tmëwijy tmëkejy ja tsyënää’yën. Tëkatsy jëts mëjkën yää ja ëxpëjkën, mää ja jää’y y’ëxpëjkmuktë maykyäjp may’ääw, jate’n ja ëxpëjkpajt nye’ana’mën ku ja kë’m kunääjx ääw ayuujk kyatëkë’ëty, ja nääjx ja et yëkwëntsë’ëkët, ja käjpxën matyääjkën ja nääjx kajp nyatyamëtunët, nayte’n mää ja ëxpëjkpë yëktuu’mo’të ku nayte’n ttamëtu’utët ja nyääjx kyäjp ja y’ëxpëjkën. Jatentsën ja ëxpëjkën, ja wejën kajën yää tyuu’yë’ëy mää ja yëk’ëxpëjkpë kyäjptsëënëtë jëts ja yëk’ëxpëjkpë mëti’ats mentëp, ja unä’äjk yëkmëët’ëxpëktë, yëkmëëttuntë, tyuntëp ja këmuuny tyunk, ja käjp mëtunk, ja ijxy jääwë yëktuny yëkkajpxy, wëxujkyäxp jëpy tsyoo’ntä’äky ja ëxpëjk jëts y’apäättë tuktujkyäxp koots. Ku ja ëxpëjkpë tmëmajatä’äky yä’ät ëxpëjkën, mää tmëwejtë tmëkajtë ja tsyënää’yën, tuk’ëxpëjkpë nyapyutëkkëyëtë nyapyukkäjpxëyëtë, mää të yëktanëpääty ku ja yëk’ëxpëjkpë netu’ukjaty tjaakkäjpxwejt tkäjpxputëkët ja ëxpëjkpë, nayte’npäät ja kujëën kutëjk mää tyëjk’anuu’kxtë kyäjpxwijyëtë, Kumë myetu’uk’oojk ëjts ntsëëny npëtsimy, pats may wënats nkamëtapyääty yä’ät ëxpëjkën, Sääte’n ntejënt ja ëxpëjtääjk?, ja nmëët ëxpëjkpëtë?, n’ejxä’mp ëjtsën ja ëxpëjktääjk?, tëkëëk po’o ëjts ntää’nëy’iiny wënets yë mujktääjk ëxpëjkën isia ojts n’ejxany. Mëj ojts nja jäwë ku jëpy jëts kootsnëm y’äpäätë yë ëxpëjkën, yë wënpo’o’ëxpëjkën. Tyimy jawanjaty ojts nkapëtsmnë, mëjk ojts njajot’aty ja kutëjk mää ntsëënë, ja nyëk’ëxpëjkpë mëjk nayte’n ojts xpukäjpxë [Jate’n ja Verónica tnematyä’äky, ja’ y’ëxpijkpy ja kukäjp käjpxën matyääjkën, myëmaktäxkpat]. Yää isia, nëmakë’pxy ja ee’pxmäjktäxujk myatsyoomuktë yë ëxpëjkpëtë, nëkukwa’kxy nyaxy yë të’ëxyëjk yää y’ëxpëktë, Ayuujkët, Dixizët, Ñuuzavët, Ikootsët, chinantekët, Chontalët, popolukët, tzeltalët, nahuët jëts wixarikëtkjää’ytyë. Jap ne’ekë (39%) ja të’ëxyëjktë, pën y’ëxpëjktëp ja kumää’yën wëntsëjkën mëët ja nääjx käjp, jëts tpäyë’ëy ja nëjum ja nääjx-käjp ja wyejën kyajën ja’ y’ëxpëjktëp (36%) jëts jap (25%) pën nyë’ëxpëjkëtëp ja käjpxën matyääjkën mëëtpë käjp. Yä’ät tëkëëkpë ëxpëjkën
RkJQdWJsaXNoZXIy MTY4MjU3